3108 - Á mjóum þvengjum læra hundarnir að stela

Mér virðist einkum vera rætt hér á Moggablogginu um Covid og pólitík. Læt mér það í léttu rúmi liggja. Skrifa um allan fjandann hér og er alveg sama hvort menn lesa þessi ósköp eða ekki.

Þessi dægrin eru það einkum tveir málshættir eða orðtök sem þvælast fyrir mér. Annar er svona: „Á mjóum þvengjum læra hundarnir að stela“. Ég er nokkuð klár á óeiginlegri merkingu þessa málsháttar, en um uppruna þess og upphaflega merkingu veit ég ekki neitt, enda með öllu ólærður í þessum fræðum. Hvaða hunda er verið að tala um og hverju stela þeir? Helst hefur mér dottið í hug að um sé að ræða Grænlenska sleðahunda og að þeir steli sér matarbita. Dugnaðurinn í þeim kann að skýrast með grimmd og hungri.

Hinn málshátturinn er að ég held ævagamall og hljóðar þannig: „Sjaldan er gíll fyrir góðu nema úlfur á eftir renni“.

Held að þessi málsháttur sé einskonar veðurspádómur. Vel getur verið að mér fróðari menn skýri hann á allt annan hátt, en mér datt í hug skýring á honum þegar ég var andvaka um fimm eða sexleytið í fyrrinótt. Þá settist ég útá svalir, sem eru gleri girtar. Myrkur var og stjörnubjart. Svo fór aðeins að birta. Þá sá ég eins og rönd af tunglinu rétt fyrir ofan Akrafjallið og greinilega var sólin ekki langt á eftir á himninum. Af þessu dró ég þá ályktun að gíllinn væri tunglið, en sólin úlfurinn. Kannski er þetta tóm vitleysa, en mér finnst þetta ekki fráleitt. Spurning hvort nýtt tungl sé að kvikna um þessar mundir.  

Maður einn kom á bæ um vetur að kvöldi og þóttist vera blindur. Þetta gerði hann til að þurfa ekki að gera neitt á vökunni, en ætlast var til að gestir gerðu eitthvað gagnlegt þá. Þegar kona ein missti ull á gólfið sagði gesturinn: „Mér heyrðist svartur ullarlagður detta“. Síðan er þetta haft að orðtaki.

Einhver mynd.

Athugasemdir

[Húsari. 6.10.2021 kl. 16:27]

Sæll Sæmundur.

Þessa setningu er að finna í Sölku Völku e. HKL en þar er þessi málsháttur tilgreindur og merking hans í málinu:

Á mjóum þvengjum læra hvolparnir að stela: menn byrja að stela litlu en fyrr en varir eru þeir
orðnir stórþjófar.

Hundar (hvolpar) reyna að eta sig lausa af reimum (þvengjum) og
komast upp á bragðið í það minnsta og í fleira eftir því sem slit
þeirra er meira > komast af litlu á bragðið.

Sjaldan er gíll fyrir góðu nema úlfur á eftir renni.

Hér er átt við hjásólir og úlfakreppu sólar.

Á Væisindavefnum er þetta betur útlýst:
https://www.visindavefur.is/svar.php?id=195

[Sæmundur Bjarnason, 6.10.2021 kl. 23:16]

Í bók Bjarna Vilhjálmssonar og Óskars Halldórssonar um íslenska málshætti er málsháttarins um hundana getið en engar skýringar gefnar þar um hvernig hann hafi orðið til.

Þetta með gílinn og úlfinn hef ég líka heyrt en held mig a.m.k. við það að mögulega sé þetta einskonar veðurspádómur. 

[Húsari. 7.10.2021 kl. 02:12]

Sæll Sæmundur.

Bið þig velvirðingar á því að hlekkur sem ég
sendi þér um gíl og úlf var kolrangur.

---

Svarið í heild af Vísindavef:

Í Snorra-Eddu, 12. kafla Gylfaginningar, segir svo frá úlfakreppu sólar:

    Þá mælti Gangleri: "Skjótt ferr sólin ok nær svá sem hún sé hrædd, ok eigi myndi hon þá meir hvata göngunni, at hon hræddist bana sinn."

    Þá svarar Hárr: "Eigi er þat undarligt, at hon fari ákafliga. Nær gengr sá, er hana sækir, ok engan útveg á hon nema renna undan."

    Þá mælti Gangleri: "Hverr er sá, er henni gerir þann ómaka"

    Hárr segir: "Þat eru tveir úlfar, ok heitir sá, er eftir henni ferr, Skoll [Sköll]. Hann hræðist hon, ok hann mun taka hana. En sá heitir Hati Hróðvitnisson, er fyrir henni hleypr, ok vill hann taka tunglit, ok svá mun verða."

Þarna er að finna elstu vísun í íslensku um hjásólir eða aukasólir en til gamans má geta þess að í grískri goðafræði er einnig sagt frá því að úlfar leitist við að gleypa sólina. Í fornu máli og í síðari alda máli eru þess mörg dæmi að menn þóttust geta séð fyrir ókomna atburði af teiknum á himni.

Hjásólir eða aukasólir (parhelia) eru ljósdílar í kringum sólina.

Elstu dæmi um málsháttinn "Sjaldan er gíll fyrir góðu nema úlfur á eftir renni" er að finna í Málsháttasafni Guðmundar Jónssonar (Kaupmannahöfn 1830) og Þjóðsögum Jóns Árnasonar. Í síðari heimildinni er skýringin á þessu fyrirbrigði mjög rækileg:

    Hjásólir eða aukasólir, það eru ljósdílar í kringum sólina, eru ekki sjaldsénar á Suðurlandi. Ef tvær hjásólir sjást í einu sín hvorumegin sólarinnar, önnur á undan sól, en hin á eftir, er það kallað að "sólin sé í úlfakreppu" eða að "það fari bæði á undan og eftir sól" og er hvort tveggja orðatiltækið dregið af úlfunum Sköll sem átti að gleypa sólina og Hata sem átti að taka tunglið. Stundum er þetta kallað gílaferð og hjásólin sem fer á undan sól gíll. Hann þykir ills viti með veður ef ekki fer einnig á eftir sólu, en sú hjásól er enn kölluð úlfur og er þaðan dreginn talshátturinn: "Sjaldan er gíll fyrir góðu nema úlfur á eftir renni." (Ný útgáfa (1954), bls. 655)

Elstu dæmi um nafnorðið gíll 'aukasól, ljósblettur sem sést stundum rétt vestan við sól' eru frá síðari hluta 18. aldar og breytingin frá fara/renna eftir einhverjum í fara/renna á eftir einhverjum er naumast miklu eldri. Nútímamynd málsháttarins er því tiltölulega ung en minnið er fornt.

Af sama meiði eru orðasamböndin 'að vera í úlfakreppu', 'lenda í úlfakreppu' og ýmis afbrigði af sama toga með vísun til þess er einhver er mjög aðþrengdur, oft þar sem eitthvað tvennt togast á.

[Sæmundur Bjarnason, 11.10.2021 kl. 08:20]

Takk fyrir þetta. Var að sjá þetta núna.