748- Þjóðaratkvæðagreiðslur

Á Íslandi er lítil hefð fyrir þjóðaratkvæðagreiðslum. Síðasta þjóðaratkvæðagreiðslan sem hér var haldin var um lýðveldisstofnunina árið 1944. Þá var tveimur spurningum svarað. Annars vegar hvort segja skyldi sambandslögunum upp og hins vegar hvort taka skyldi upp nýja stjórnarskrá. Sú stjórnarskrá var í raun gamla stjórnarskráin sem okkur var færð árið 1874 af Kristjáni níunda með allra nauðsynlegustu breytingum þó.

Engin ákvæði eru í stjórnarskránni eða lögum um framkvæmd þjóðaratkvæðagreiðslna. Í stjórnarskránni er aðeins sagt að slík atkvæðagreiðsla skuli fara fram við vissar aðstæður.

Af þessu leiðir að þjóðaratkvæðagreiðsla um ESB-samninginn getur ekki orðið bindandi nema stjórnarskránni verði breytt. Nær óhugsandi er þó að ríkisstjórn gangi gegn vilja þjóðarinnar sem fram kæmi í þjóðaratkvæðagreiðslu. Stjórnarskránni verður ekki breytt nema tvö þing samþykki það og kosningar séu á milli.

Þetta er einkum ástæðan fyrir deilunum um bindandi eða ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu. Verði greitt þjóðaratkvæði um inngöngu Íslands í ESB á kjörtímabili núverandi stjórnar getur hún setið áfram án þess að boða til kosninga.

Sumarið 1959 var kosið tvívegis. Kjördæmaskipuninni var gjörbreytt í millitíðinni. Síðan hafa stjórnarskrárbreytingar verið fyrirferðarlitlar og verið samþykktar af þingum sitt hvoru megin við kosningar.

Fyrir atkvæðagreiðsluna um lýðveldisstofnunina skiptust menn í hraðskilnaðarmenn og lögskilnaðarmenn. Hraðskilnaðarmenn vildu segja sig úr lögum við Dani strax en lögskilnaðarmenn vildu bíða eftir að heimsstyrjöldinni lyki og ganga frá málum í sátt við Dani. Enginn vafi lék á um rétt okkar til að slíta sambandinu. Frá því var gengið í sambandslögunum frá 1918.

Mál fóru þannig að hraðskilnaðarmenn unnu mikinn sigur og lýðveldisstofnunin fór fram í mikilli eindrægni. Danir voru þó lengi sárir og reiðir okkur Íslendingum fyrir framkomuna í þessu máli.

Þegar við Íslendingar munum ganga til atkvæða um ESB-samning eftir fáein misseri munu langflestir greiða í fyrsta skipti atkvæði í þjóðaratkvæðagreiðslu. Það verður vonandi til marks um nýja tíma á Íslandi.

Æskilegast er að úrslitin verði afgerandi því hætt er við að mjög naumur sigur á annan hvorn veginn sætti þjóðina ekki og áfram verði deilt um þetta mikilvæga mál.