675- Hvers vegna sprakk stóra alheims fjármálabólan?

Hrunið hér á Íslandi stafaði aðallega af einkavæðingu bankanna. Þar voru illa rekin tryppin og hlutirnir alls ekki gerðir eins og átt hefði átt að gera þá. Þetta er auðvelt að sjá núna í fullkominni baksjón. En einkavæðing banka á Íslandi og hrunið hér hafði engin eða að minnst kosti afar lítil áhrif á heimsbóluna. Hún sprakk samt líka og varð til þess að ekki var hægt að halda lönguvitleysunni hér á landi áfram svolítið lengur. 

En hvers vegna sprakk heimsbólan? Fasteignalán í Bandaríkjunum voru ekki nærri eins góð og haldið var. Þar hafði húsnæði hækkað mjög mikið og öllum verið gert kleift að kaupa sér húsnæði með því að fá hagstæð lán. Og svo var byggt og byggt sem allra mest. Byggingafélög óðu í peningum og gátu sífellt byggt meira og hraðar.

Þeir sem veittu þessi hagstæðu lán reiknuðu með því að hvað sem öllum þrengingum liði þá héldi fólk áfram að borga af húsnæðinu sínu. Auðvitað vissu þeir að einhverjir mundu lenda í vandræðum og verða gjaldþrota. Þá mundi bankinn sem upphaflega lánaði til húsnæðiskaupanna eða einhver annar kaupa húsið á góðu verði og selja aftur með hagnaði. Á skýrslum mátti sjá að það yrði ekki nema lítið hlutfall íbúðareiganda sem yrði gjaldþrota og vandræðin yrðu ekki mjög mikil.

Hvað var það þá sem klikkaði? Margir hættu að greiða af lánum sínum. Ákváðu að fara frekar á hausinn og verða gjaldþrota en að ströggla við að borga. Áherslan var ekki á að halda húsnæðinu heldur að hafa í sig og á. Þarna varð mönnum á í messunni. Sú skoðun að fólk héldi áfram að borga af húsnæðislánunum hvað sem á gengi var bara ekki rétt.

Þetta olli verulegum vandræðum og varð upphafið að því að margt breyttist. Smátt og smátt fór að harðna á dalnum hjá þeim sem áður höfðu haft meira en nóg. Gjaldþrotum fjölgaði svo mikið að bankarnir sjálfir fóru á hausinn á endanum og svo varð fjandinn laus.

Það sem kallað er hagfræði byggist oft á skoðunum manna á mannlegu eðli sem reynast við nánari athugun eða þegar út í raunveruleikann kemur vera rangar. Þegar hagfræðin byggist á því að fólk hagi sér á ákveðinn hátt í aðstæðum sem aldrei hafa komið upp áður er lítið að marka hana.